ARCHITEKTURA WIELORODZINNYCH DOMÓW SPÓŁDZIELNI BUDOWLANO-MIESZKANIOWYCH W WARSZAWIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM (1918-1939)

PAWEŁ WĄSOWSKI

W warszawskiej panoramie budownictwa mieszkaniowego okresu międzywojennego istotne miejsce pod względem ilościowym i jakościowym zajmowała architektura wielorodzinnych domów spółdzielni budowlano-mieszkaniowych o charakterze własnościowym. Wybudowały one 15% z ogółu nowych izb wzniesionych w Warszawie w okresie międzywojennym.
Kulminacja działalności spółdzielni budowlano-mieszkaniowych przypadła na lata dwudzieste XX wieku. Była to dekada odrzucania modelu kamienicy z przełomu XIX i XX wieku z jej wadami: skrajnym zagęszczeniem zabudowy na działce, niedostatkami doświetlania i przewietrzania mieszkań. W tym czasie jeszcze nie wykrystalizował się i nie okrzepł dopiero formujący się model zabudowy osiedlowej. Praca dotyczy rozwiązań często pośrednich - hybrydowych.
Badania architektury wielorodzinnych domów spółdzielni budowlano-mieszkaniowych przeprowadzono na trzech poziomach: urbanistyczno-sytuacyjnym, rozwiązań funkcjonalnych mieszkań i zagadnień estetycznych.
Parcele na których wznoszono domy spółdzielni własnościowych charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem usytuowania i wielkości, rzutującym na sposób zabudowy. Zbiór domów warszawskich spółdzielni budowlano-mieszkaniowych objętych badaniami został podzielony na dwie grupy: domy pojedyncze w zabudowie zwartej oraz zespoły domów w zabudowie obrzeżno-blokowej.
W obu częściach zbioru wyodrębniono podgrupy według stanu relacji przestrzeni zabudowanych i niezabudowanych na działce oraz ich stopnia otwierania się na otoczenie.
W grupie domów pojedynczych w zabudowie zwartej wyróżnione zostały: układy zamknięte- modernizacje planu kamienicy, układy półotwarte - domy z podwórzami otwartymi na ulicę,
układy otwarte- domy na planach w kształcie liter „H” i „T”,
W grupie zespołów domów w zabudowie obrzeżno-blokowej zostały sklasyfikowane: układy zamknięte - zespoły domów tworzących duże wewnętrzne dziedzińce, układy półotwarte - zespoły domów z wewnętrznymi dziedzińcami otwierającymi się na ulicę, układy półotwarte - zespoły domów o rozplanowaniu pośrednim, łączącym zabudowę obrzeżno-blokową i linijkową.
Jako podstawę klasyfikacji rozwiązań funkcjonalnych mieszkań w domach spółdzielni budowlano-mieszkaniowych przyjęto organizację komunikacji w domach i mieszkaniach. Odzwierciedlała ona obyczaj mieszkaniowy, zmiany układów zabudowy, wyposażenia w instalacje oraz wpływ nowych idei strefowania funkcjonalnego na układy wewnętrzne mieszkań.
Według kryterium organizacji komunikacji układy funkcjonalne rozpatrywanych mieszkań dzielą się na: mieszkania z wejściami głównym i kuchennym dostępnymi z oddzielnych klatek schodowych, mieszkania z wejściami głównym i kuchennym dostępnymi z jednego podestu klatki schodowej, mieszkania z jednym wejściem.
Architektura wielorodzinnych domów warszawskich spółdzielni budowlano-mieszkaniowych charakteryzowała się szeroką gamą rozwiązań estetycznych. Przyjmując jako kryterium upraszczanie i geometryzację kompozycji architektonicznej budynków (bryły, artykulacji i dekoracji), można uszeregować je w sposób ukazujący płynne przejście od wczesnomodernistycznej estetyki czerpiącej jeszcze z historyzmu, aż do estetyki dojrzałego modernizmu.
Rozwiązania estetyczne domów stołecznych spółdzielni budowlano-mieszkaniowych mieszczą się w ramach czterech nurtów określonych dla potrzeb systematyki materiału badawczego jako: modernistyczny klasycyzm, modernistyczny historyzm, umiarkowany modernizm oraz dojrzały modernizm.
Na każdej płaszczyźnie: układów sytuacyjno-urbanistycznych, rozwiązań funkcjonalnych mieszkań oraz estetyki, architektura wielorodzinnych domów spółdzielni budowlano-mieszkaniowych była rozpięta między tradycją a nowoczesnością. Zawierała ogniwa pośrednie między modelem kamienicy przełomu XIX i XX wieku, a typem modernistycznego domu – tworzywa XX - wiecznych osiedli.