WYBRANE ZAGADNIENIA URBANISTYCZNE WIELKICH MIAST I OSIEDLI MIESZKANIOWYCH W ZACHODNIEJ EUROPIE OD POŁOWY XIX WIEKU DO DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

WANDA KONONOWICZ

Reakcja na stan dziewiętnastowiecznego miasta, zarówno w sferze teoretycznej jak i praktycznej przyjmowała rozmaite formy. Około połowy XIX wieku pojawiły się z jednej strony akty regulacji, czyli przebudowy istniejących miast, z drugiej zaś tworzenia podmiejskich osiedli w ramach ucieczki przed industrialnym molochem.
Ostatnie dziesięciolecie dziewiętnastego wieku i pierwsze wieku dwudziestego - to okres przełomowy w urbanistyce europejskiej. Wtedy to dojrzał proces kształtowania się nowoczesnej myśli urbanistycznej, u której podstaw leżała integracja aspektów technicznych, społecznych, higienicznych i estetycznych w planowaniu miast. Ten etap, nazwany przez F. Choay „urbanizmem”, a przez J. Posenera „Gesamtplanung”, odnosił się do a-priori nowego porządku urbanistycznego, kwestionującego porządek dotychczasowy. Ważnym wydarzeniem był konkurs na rozbudowę Wielkiego Berlina (1910), którego wyniki na lata wytyczyły kierunki rozwoju wielkiego miasta.
Źródła nowoczesnych przemian w urbanistyce sięgają głęboko w XIX wiek i wiążą się z teoriami myślicieli społecznych i politycznych, mających aspiracje całkowitej odbudowy społeczeństwa. Nowa myśl urbanistyczna ukształtowała się według dwóch przeciwstawnych nurtów: progresywnego i kulturalistycznego.
Progresywny model z jego racjonalnością, standaryzacją, higieną, strefowaniem, zamanifestowany z początkiem XX wieku przez T. Garniera, kontynuowany był w projektach i realizacjach okresu międzywojennego, szczególnie przez Bauhaus, Le Corbusiera i racjonalnych architektów CIAM. To Garnier pierwszy podjął zagadnienia najmniejszego mieszkania, racjonalnych sposobów zabudowy oraz miasta funkcjonalnego, które w latach 1929-1933 stały się tematami kolejnych kongresów CIAM.
Nurt kulturalistyczny natomiast nawiązywał do obrazu małego i zwartego miasta przedindustrialnego. Jego głównymi przedstawicielami byli C. Sitte i R. Unwin, a cechami kształtowania przestrzeni, malowniczość i asymetria. W nurt ten wpisał się model miasta –ogrodu, opublikowany w Anglii przez E. Howarda w końcu XIX wieku, rozpoczynający wielki ruch miast-ogrodów rozwijany przez wiele dziesięcioleci. Ten ruch mający faktycznie swe korzenie w podmiejskich osiedlach patronackich i rezydencjonalnych z połowy XIX wieku, kontynuowany był w koncepcjach rozbudowy miast metodą satelitów z okresu międzywojennego, jak również w realizacjach Nowych Miast w Anglii po drugiej wojnie światowej. W zależności od uwarunkowań politycznych, społecznych i gospodarczych ruch ten przyjmował różne zabarwienia. Np. w dobie kryzysu gospodarczego pod koniec Republiki Weimarskiej kiedy wzmogła się tendencja ucieczki z dużych miast na przedmieścia, prawie na miarę ruchu „miast-ogrodów”, ucieczka ta była powrotem na żywicielską rolę, w ramach walki o przetrwanie. W okresie III Rzeszy natomiast stosowano zasady miasta-ogrodu jako skuteczną podbudowę nacjonalistycznej ideologii.