ŚREDNIOWIECZNE KOŚCIOŁY HALOWE NA ŚLĄSKU
Część 3. Kościoły z XV – połowy XVI w.
HANNA KOZACZEWSKA-GOLASZ, HANNA GOLASZ-SZOŁOMICKA
W okresie od XV w. do około połowy XVI w. na Śląsku (w granicach historycznych) wznoszono kościoły halowe na obszarze od Gubina do Żor. Posiadały one zróżnicowane układy przestrzenne, podziały wnętrz i sklepienia. Wśród 21 kościołów ponad połowę stanowią kościoły z jednonawowym prezbiterium, o niezbyt wysokich korpusach nawowych około 12-14 m, z wyjątkiem kościoła w Żarach o wysokości 19,10 m. Kościoły te przekryte były sklepieniami krzyżowymi, gwiaździstymi i pięciopodporowymi. Tylko w kościołach w Kątach Wrocławskich, Gryfowie Śląskim i w zakrystii we wrocławskim kościele św. Barbary założono sklepienia sieciowe. Żebra sklepień opierają się na wspornikach lub wnikają bezpośrednio w ściany i filary. Artykulację ścian wnętrza pilastrami zastosowano w Żarach i być może w Sycowie.
W dziewięciu kościołach halowemu korpusowi odpowiada halowe prezbiterium. W trzech obiektach (Namysłów, Opole, Lwówek Śląski) każdą z naw zakończono po stronie wschodniej wielobokiem, podobnie jak w XIV w. po raz pierwszy na Śląsku uczyniono to w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu. Halowe prezbiterium i korpus nadają kościołom znaczną długość. Nakrywano je jednym dachem dwuspadowym oraz dachami wielobocznymi nad częścią wschodnią. Kościół w Bytomiu, po przebudowie w XIX w. uzyskał układ z trójnawowym prezbiterium halowym, jednak pierwotnie posiadał on jednonawowe prezbiterium z wysokimi kaplicami po bokach, a każde wnętrze nakryte było oddzielnym dachem, które kontynuowano nad korpusem. Wnętrza kościołów różnią się rozstawem filarów, artykulacją ścian oraz systemem sklepiennym. Tylko w Namysłowie zachowały się sklepienia z XV w., w Opolu i Bytomiu założono sklepienia sieciowe około połowy XVI w., natomiast w Lwówku Śląskim sklepienia uległy całkowitemu zniszczeniu.
W pięciu kościołach z halowymi prezbiteriami wprowadzono nowe rozwiązanie w postaci wielobocznego halowego obejścia, wcześniej niewystępującego na Śląsku. Po raz pierwszy wzniesiono je prawdopodobnie w Szprotawie, potem w Nysie i Gubinie. Kościoły w Górze i Mirsku zamknięto od wschodu wielobocznie, ale układ filarów i arkad międzynawowych dochodzących do ściany wschodniej nie tworzy właściwego obejścia.
Kościoły halowe z prezbiterium z obejściem budowano także na niedalekich od Śląska terenach Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Niewątpliwie na kościołach pomorskich z kaplicami między wewnętrznymi przyporami wzorował się twórca kościoła w Gubinie. Jednak strona zewnętrzna kościoła pozostała tradycyjnie „śląska” – z wyraźnymi przyporami. W Wielkopolsce kościoły z halowym obejściem zaczęto budować później niż na Śląsku. „Hale obejściowe” Wielkopolski powstałe po 1450 r. mimo stosowanej nazwy nie miały wykształconego obejścia, sklepienie nawy głównej dochodziło do wschodniego wieloboku. Podobnie rozwiązano część wschodnią w kościele w Górze i Mirsku.
Koncepcje halowego obejścia w Polsce wzorowane były na przykładach zachodnich występujących w Niemczech i Austrii. W Czechach kościoły z obejściem halowym zaczęto budować od połowy XV w., a więc później niż w Polsce.
W Bytomiu, Nysie, Gubinie i Górze długie wnętrza kościołów zostały przedzielone w połowie poprzeczną ścianą arkadową, która oddziela część kapłańską. W kościołach w Gubinie i Górze wieloboczną część wschodnią otaczają kaplice, połączone na zewnątrz w wielobok ścianą bez rozczłonkowań. We wnętrzach wystąpiła nowa, wzbogacona forma dwu- i trzypoziomowej artykulacji. W Nysie, gdzie kaplice znajdują się tylko wzdłuż ścian podłużnych, po stronie wschodniej pozostawiono nisze okienne sięgające do posadzki, jak w XIV w. w Paczkowie.
Obok nowego układu przestrzennego z halowym obejściem ważnym osiągnięciem architektury z XV – poł. XVI w. było wzbogacenie rysunku żeber w sklepieniach gwiaździstych oraz wprowadzenie nowych sklepień sieciowych i kryształowych. Sklepienia sieciowe otrzymały różne układy żeber, w większości w oparciu o sklepienia kolebkowe z lunetami. Najstarszymi sklepieniami sieciowymi na Śląsku były sklepienia o jednorodnej sieci z końca XIV w., a pojawiły się w nawie głównej kościoła św. św. Piotra i Pawła w Legnicy, w prezbiterium kościoła parafialnego w Środzie Śląskiej oraz w kruchcie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. W kościołach halowych na Śląsku sklepienia o jednorodnej sieci zastosowano w Górze (zakrystia), Nysie (kaplice) oraz w Gubinie.
Od 1. ćw. XV w. w śląskich kościołach halowych zaczęto stosować sklepienia sieciowe w Szprotawie, Gubinie, Gryfowie Śląskim wzorowane na sklepieniu zastosowanym przez P. Parlera w katedrze praskiej (Czechy). Różnią się one proporcjami przęseł kwadratowych i prostokątnych oraz układem sieci żeber. Potrójny układ żeber występował w nawie głównej kościoła w Szprotawie oraz w prezbiterium kościoła w Gubinie. W kościołach w Bytomiu i w Lwówku Śląskim (kruchta płn.) wzniesiono XVI w. sklepienia sieciowe wzorowane na sklepieniu P. Parlera znajdującym się w wieży mostu Karola w Pradze (Czechy).
Sklepienia kryształowe założono w kaplicach kościoła w Gubinie oraz pod emporą w katedrze w Opolu. W Gubinie są one na bazie sklepień o jednorodnej sieci, a w Opolu – podobne do gwiaździstych. Na Śląsku pierwsze sklepienia kryształowe powstały prawdopodobnie w prezbiterium kościoła franciszkańskiego w Żaganiu (1486-1495), choć być może wcześniejsze od nich są sklepienia w kaplicach w Gubinie.
Kościoły śląskie posiadały wysokie elewacje rozczłonkowane przyporami, między którymi znajdowały się maswerkowe okna. Ściany szczytowe ozdabiano blendami ostrołukowymi lub w formie okien o podziale kratowym.
W kościołach późnogotyckich o niewielkiej liczbie detali architektoniczno-rzeźbiarskich ważną rolę odgrywały okna maswerkowe, którym nadawano zróżnicowane kompozycje. Duże okna o trójdzielnych i czterodzielnych maswerkach występują w kościołach w Nysie, Lwówku i Namysłowie. Nowym elementem są łęki półkoliste, zgeometryzowane rybie pęcherze, przedłużone profile laskowania, ucięte za przecięciem profili, dowolne układy krzywolinijne oraz układy sieciowe. Nie przywiązywano natomiast większej wagi do portali – są niewielkie, niezbyt dekoracyjne.
Średniowieczni budowniczowie na Śląsku w XV – poł. XVI w. stworzyli własne koncepcje kościołów halowych, wykorzystując różne elementy kościołów zachodnich, a także z dzielnic sąsiednich. Zachowano stosowany w śląskich kościołach halowy układ naw o szerokości zbliżonej do proporcji 1 : 2, tylko w Gubinie szerokość naw bocznych jest większa, ale nie równa nawie głównej, jak czyniono to w wielu kościołach austriackich. Nie wprowadzono na Śląsku filarów cylindrycznych, charakterystycznych dla kościołów europejskich. Wnętrza przekrywano sklepieniami gwiaździstymi o urozmaiconych układach żeber oraz nowymi sklepieniami sieciowymi i kryształowymi. Duże okna maswerkowe stanowią dekoracyjne dopełnienie wysokich i przestronnych wnętrz.
Słowa kluczowe: Śląsk, architektura gotycka, kościoły halowe