ŚREDNIOWIECZNE KOŚCIOŁY HALOWE NA ŚLĄSKU. CZĘŚĆ 2. KOŚCIOŁY Z XIV W.

HANNA KOZACZEWSKA-GOLASZ

W XIV w. na Śląsku wzniesiono 18 kościołów halowych, w większości były to miejskie kościoły parafialne, pozostałe stanowią: dwie kolegiaty (Wrocław, Głogów), dwa kościoły franciszkańskie, jeden cysterski i dwa kościoły augustiańskie. Najczęściej wzniesione zostały od nowa, a niektóre powstały w drodze przebudowy lub rozbudowy obiektów wcześniejszych.

Pod względem planu i bryły kościoły halowe można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich można zaliczyć obiekty halowe z wydłużonymi prezbiteriami, zaś w drugiej grupie znajdują się kościoły o innych, zróżnicowanych układach. Wśród kościołów pierwszej grupy występują trzy obiekty z prezbiteriami zamkniętymi prostą ścianą, wzniesionymi w XIII w. W pozostałych kościołach prezbiteria zakończone są wielobokiem stosowanym od 2 połowy XIII w. W drugiej grupie znalazły się kościoły z rozbudowaną częścią wschodnią. Dwa kościoły posiadają prezbiterium trójnawowe, halowe (w Nysie z XV w.), w dwóch występują transepty, a w trzecim zakrystia i kaplice tworzą w bryle pseudotransept.

W XIV w. na Śląsku wykształciły się dwa nowe typy kościołów halowych ‒ jeden z wydłużonym prezbiterium i wieżą usytuowaną asymetrycznie w narożu między prezbiterium a korpusem oraz drugi z prezbiterium trójnawowym halowym, stanowiącym przedłużenie korpusu i zakończonym trzema wielobokami po stronie wschodniej. Jedną wieżę w północnym narożu między prezbiterium a korpusem najwcześniej wzniesiono w końcu XIII w. w Kożuchowie i Żarach, a później w kościele parafialnym w Paczkowie, we wrocławskim kościele św. Doroty oraz w kościołach w Środzie Śląskiej, Wołowie i Opolu. Tradycyjne dwie wieże zachodnie zbudowano tylko we wrocławskim kościele NMP na Piasku. W kościołach parafialnych w Gubinie i Jaworze wieże zachodnie pochodziły z XIII w. Wyjątkowym rozwiązaniem są dwie wieże po wschodniej stronie korpusu, przy transepcie, które wznoszą się w kolegiacie wrocławskiej.

Trójnawowe halowe prezbiterium posiada kościół cysterski w Kamieńcu Ząbkowickim (rozp. 1274 r.) oraz kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, w którym każda z naw kończy się wielobokiem. Wnętrze kościoła wrocławskiego jest długie, prezbiterium przechodzi w korpus nawowy. Wydzielenie części wschodniej zrealizowano w formie lektorium i ścian parapetowych w linii filarów międzynawowych.

Rozbudowany układ przestrzenny ma kolegiata głogowska z oryginalnymi kaplicami po obu stronach długiego prezbiterium oraz z kaplicami po raz pierwszy wbudowanymi od początku między przypory korpusu nawowego. Po stronie zachodniej prawdopodobnie wznosiła się jedna wieża.

Czternastowieczne kościoły halowe na Śląsku były budowlami wysokimi, przestronnymi i dobrze oświetlonymi. Ich budowniczowie zrezygnowali z klasycznego systemu sklepień z żebrami spływającymi na wiązki służek. Nowe formy kształtowania wnętrza zapoczątkowane zostały w dwóch kościołach rozpoczętych w 4 ćw. XIII w. – kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim i kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. W ich wnętrzach zrezygnowano z klasycznego systemu rozczłonkowania ścian służkami, żebra sklepienne w górnej części wtopiono w mury i pozostawiono gładkie ściany jedynie z wysokimi oknami. Gładkie ściany z wysokimi oknami maswerkowymi przyczyniają się do powiększenia przestrzeni naw bocznych. Międzynawowe filary ośmioboczne i ośmioboczne z lizenami podkreślają układ wertykalny.

Wszystkie wnętrza przekryte były sklepieniami na rzutach kwadratów lub prostokątów. We wrocławskiej kolegiacie św. Krzyża po raz pierwszy nawę główną przekryto sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami pięciopodporowymi. Połączenie kwadratowych przęseł o sklepieniach gwiaździstych i prostokątnych pięciopodporowych powtarzano w kolejnych kościołach i można je uznać za typowe dla śląskich założeń halowych. W bazylikach zastosowano je tylko jeden raz w prezbiterium kościoła p.w. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Asymetryczne sklepienia pięciopodporowe wprowadziły do wnętrza element ruchu. Jeszcze większą dynamikę uzyskano w kościołach, w których rozstaw filarów mijał się z rozstawem podpór, jak w kościele w Namysłowie i Ścinawie. To z pewnością nie przypadek czy błąd w obliczeniach, ale przemyślana koncepcja architektów 2 poł. XIV w. Dążenie do tworzenia asymetrii w bryłach kościołów spowodowało rezygnację z fasad dwuwieżowych i wprowadzenie jednej wieży w północnym narożu między prezbiterium a nawą. Znamienne jest, że wcześniej rozpoczętą dwuwieżową fasadę zachodnią w Jaworze zrealizowano jako jednowieżową, asymetryczną.

Urozmaicenie form widoczne jest w układzie maswerków, tworzących zróżnicowane kompozycje. Wcześnie pojawiły się w nich rybie pęcherze, elementy gotyku płomienistego. Prawdopodobnie pierwsze rybie pęcherze znajdują się w portalu zachodnim kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu, rozpoczętym około 1330 r. Czy formy te mogły przyjść z Anglii? Angielskie pochodzenie mają sklepienia asymetryczne, wzorowane na „szalonym sklepieniu” w Lincoln. Angielskie maswerki są niezwykle urozmaicone, a portale ujęte w pinakle, podobnie jak na Śląsku. Mobilność budowniczych średniowiecznych była ogromna. W XIV wieku widoczne są na Śląsku wpływy z Anglii, a także z Włoch, o czym świadczą portale, rzeźby wsporników (kościół NMP na Piasku we Wrocławiu) oraz lizeny jako typowe elementy pionowego rozczłonkowania.

Mimo przejścia Śląska w lenno czeskie i teoretycznych możliwości wpływów z Czech i Austrii na Śląsku działali architekci średniowieczni, którzy stworzyli własną odmianę gotyku, z wpływami pochodzącymi z różnych dzielnic i krajów, odpowiednio przetworzonymi, a nie kopiowanymi. Swoją działalność rozpoczęli w 4 ćw. XIII w. od wielkich założeń we Wrocławiu i Kamieńcu Ząbkowickim. Pojawiły się w nich nowe układy przestrzenne, konstrukcje i formy, które ukształtowały architekturę śląskich kościołów halowych w XIV w., architekturę gotyku rozwiniętego, odmiennego od europejskiego gotyku klasycznego. Jej nowe cechy to: przestronność, asymetria i dynamika.

Słowa kluczowe: Śląsk, architektura gotycka, kościoły halowe