ŚREDNIOWIECZNE KOŚCIOŁY HALOWE NA ŚLĄSKU. CZĘŚĆ 1. KOŚCIOŁY Z XIII W.
 
HANNA KOZACZEWSKA-GOLASZ
 
Wiek XIII to okres szybkiego rozwoju architektury sakralnej od wczesnogotyckiej, przez krótką fazę gotyku zwanego klasycznym, do gotyku rozwiniętego w końcu stulecia. Układ halowy otrzymało na Śląsku 9 kościołów parafialnych, 4 kościoły zakonne oraz kolegiata. Kościoły parafialne miały krótkie 3 – 4 przęsłowe korpusy, z wyjątkiem kościołów w Grodkowie i Złotoryi, gdzie było po 5 przęseł. Do połowy XIII w. prezbiteria tych kościołów miały plan prostokątna, nawy boczne zamknięte były od wschodu ścianami prostymi, a kościoły nie posiadały wież.
Nowy układ przestrzenny zamierzano zastosować w cysterskim kościele w Henrykowie, rozpoczętym około 1230 r. Układ halowy miało otrzymać trójnawowe prezbiterium, zakończone od wschodu ścianą prostą, otoczone kaplicami. Po 1241 r. zmieniono koncepcję na bazylikową, podwyższając nawę środkową.
Mury zewnętrzne kościołów z 1 poł. XIII w. podparte były przyporami, mimo że korpusy nawowe pozostawały bez sklepień. Prawdopodobnie sklepione były tylko prezbiteria, co można sądzić po jedynym lepiej zachowanym prezbiterium kościoła św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Sześciodzielne sklepienie oparte było na służkach w narożach wnętrza, przy pilastrach w środku ścian podłużnych oraz na wspornikach. We wrocławskim kościele franciszkańskim przesklepiony był także korpus nawowy, żebra spływały na ścianach na pilastry ze służkami w narożach. W Henrykowie sklepienia miały się opierać na narożnych służkach i pośrednich wspornikach.
W prezbiterium kościoła parafialnego w Grotkowie rozpoczętym około 1250 r. żebra spływają na wiązki służek podwieszonych, dwupoziomowych, o dekoracyjnych głowicach. Bryła kościoła w Grotkowie wzbogacona została o zakrystię i otwartą kruchtę. Wcześniej zakrystia z czasów budowy została stwierdzona tylko we wrocławskim kościele św. Wawrzyńca.
3 ćw. XIII w. przyniosła wzbogacenie bryły i wnętrza kościołów parafialnych. Zmieniono zakończenie wschodnie prezbiterium z prostokątnego na trójboczne (Głubczyce, Racibórz), a korpusy nawowe otrzymały po dwie wieże zachodnie (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Nie tylko prezbiteria, ale także korpusy nawowe przekrywano sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Stosowano różne sposoby podparcia żeber: w Złotoryi – wiązki służek schodzących do posadzki; w Głubczycach rozpoczęto budowę jednego filara krzyżowego ze służkami, ale kolejne wzniesiono ośmioboczne wydłużone bez służek, przy ścianach pozostawiono wiązki służek. Natomiast w prezbiterium w Raciborzu zastosowano służki podwieszone, a w korpusie zrezygnowano ze służek na rzecz wsporników.
W 1268-1269 r. rozpoczęto przebudowę kościoła cysterskiego w Trzebnicy od kaplicy św. Jadwigi, która otrzymała wnętrze rozczłonkowane gęsto rozmieszczonymi wiązkami służek schodzących do posadzki. Jednak w rozpoczętym nieco później, w 1272 r. kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim całkowicie zrezygnowano ze służek – żebra wtapiają się w ściany lub w filary. Jeszcze w dolnym kościele kolegiaty św. Krzyża w prezbiterium występują półfilary, ale w transepcie, przesklepionym do 1290 r., i korpusie dolna powierzchnia ścian pozostała bez rozczłonkowań, żebra wtapiają się w ściany, podobnie jak w górnym prezbiterium, ukończonym w 1295 r.
W końcu XIII w. nastąpiło wyraźne odejście od klasycznego rozczłonkowania służkami. Ten specyficzny dla architektury śląskiej sposób kształtowania wnętrz, odmienny od gotyku klasycznego doprowadził do czternastowiecznego gotyku rozwiniętego.
Na zewnątrz mury kościołów halowych od 1 ćw. XIII w. posiadały przypory, które nadawały im charakter gotycki. Ich bryły początkowo oszczędne, o prostokątnych zamknięciach, w 3 ćw. stulecia wzbogaciły się o wielobocznie zakończone prezbiteria oraz o dwie wieże zachodnie. Wzrastała wysokość elewacji, ilość przypór i wielkość okien. Kościoły rozpoczęte w 4 ćw. XIII w. - kolegiata św. Krzyża we Wrocławiu i kościół cysterski Kamieńcu Ząbkowickim prezentują rozbudowane, rozczłonkowane, wysokie bryły gotyku rozwiniętego.
 
Słowa kluczowe: Śląsk, architektura gotycka, kościoły halowe